مادها

اين دسته از آرياييان پس از ورود به سرزمين ايران مسير خود را در نواحي غربي و شمال غرب تا جائيكه سلسله جبال زاگرس قرار دارد ادامه دادند و سپس به دليل نوع معيشت يعني رمه گرداني، نواحي كوهستاني غرب را براي زندگي برگزيدند. و بدين ترتيب با اقوام بومي ايران كه خود داراي تمدن بودند نظير لولوبيها ، كاسي ها، گوتي ها و مانايي ها همسايه شدند. تقريباً همزمان با ورود مادها اين منطقه صحنه تاخت و تاز اقوام ساكن بين النهرين (ميان دو رود) كه همسايگان نزديك ايران زمين محسوب شدند گرديده بود كه از مهمترين آنان آشوريان بودند كه بهترين تمدن ايراني يعني ايلام توسط آنان به نابودي كشيده شده بود.
همچنين از سمت شمال اورارتو و از سمت جنوب ايلام آنان را تهديد مي كرد. همين امر يعني مساله خطر حمله و تاراج اقوام همسايه ساكنين بومي نواحي غرب، شمال غرب، جنوب و جنوب غربي ايران را به فكر تشكيل اتحاديه اي به نام ماننايي انداخته بود. هر چند اين اتحاديه قدرت چنداني نداشت و امنيت آنها را در برابر حملات و يورش همسايگان تضمين نمي كرد. ولي به هر حال اولين تجربه ايجاد اتحاديه در هزاره اول قبل از ميلاد بود. نام متحدان ماننايي در الواح آشوري ذكر شده است.
مادها كم كم پس از استقرار و اسكان در اين نواحي خطر حملات همسايگان را مزه مزه كردند و با مشاهده ضعف اتحاديه ماننايي با الهام از تجربه اين اتحاديه سعي در ايجاد يك ائتلاف قدرتمند نمودند كه در برگيرنده همه اقوام آريايي و غير آريايي ساكن نواحي غربي كه پيكان حمله مهاجمان بسوي آنان متوجه بود شود و تحت يك هدف مشترك كه در حفظ استقلال و هويت خود در برابر اقوام مهاجم خلاصه مي شد. كه اين فكر پس از اندك زماني منجر به تشكيل اولين دولت قدرتمند آريايي در ايران توسط مادها گرديد. بدين منظور پس از شور و مشورت اقوام مادي با يكديگر متحد شدند و بر آن شدند كه بهترين شخص را كه توانايي اداره اتحاديه را داشته باشد به رهبري انتخاب كنند تا اينكه شخص مورد نظر يعني ديوكس يا ديااكو اين امر خطير را به عهده گرفت وي در ميان قوم خود به دادرسي و داوري مشغول بود. و به صداقت و امانت و عدالت خواهي شهره بود. اقوام مادي تلاش خود را براي ايجاد پادشاهي به منصه ظهور رساندند بدين ترتيب بناي شهر اكباتان يا هگمتانه كه اكنون همدان خوانده مي شود با شكل زيباي معماري خود كه هفت ديوار دايره اي تو در تو را شامل مي شد آغاز گرديد كه سبب محافظت از سرزمين ماد به شكل دژ مستحكمي درآمد. اتحاد اقوام مادي توسط ديااكو طي 50 سال حكومت وي شكل گرفت. پس از ديااكو اتحاديه و همچنين دولتي را كه پدر شكل داده بود به فرهورتيش رسيد. كه سعي وي در حمله به آشوريان و غلبه بر آنها نتيجه معكوس داد زيرا همزمان اقوام سكايي به قلمرو ماد يورش برده و موفق شدند علاوه بر فتح آن به مدت 28 سال اين قلمرو را تحت سيطره و سلطه خود قرار دهند، ولي پس از اين مدت اين نقيصه و اين دوران فترت با هوشمندي و كياست هوخشتره پسر فرهورتيش جبران گرديد ولي با افزايش نيروي نظامي و تشكيل اتحاديه اي پنهاني از دولتهاي كوچك و بزرگ مستقر در فلات ايران كه پيوستگي و قرابت فرهنگي داشتند. ابتدا سكاها را شكست داده و ا ز قلمرو خويش بيرون راند و سپس با كمك متحدين خود از جمله بابليها كه دشمن آشور گرديده و به اتحاديه ايرانيان پيوسته بود موفق به انقراض دولت آشور گرديد و بعد از آن با لوت ليدي يا لوديه در آسياي صغير كه از نظر ثروت و توسعه تجارت در صدر كشورهاي آن روزگار بود صلح نمود و به منظور استحكام و ثبات صلح و دوستي با لوديه روش ايجاد پيوندهاي خانوادگي يعني ازدواج با لوديان را برگزيد.
اينكه دوران حكمراني و سلطنت هوخشتره درخشانترين دوره در تاريخ ماد به شمار مي رود ولي در عوض دوره بعدي يعني دوره سلطنت پسرش آستياگ يا آژدهاك كه به ايختو ويگو نيز معروف است دوران انحطاط و ضعف و اضمحلال تدريجي اين حكومت محسوب مي شود، ثروت عظيمي كه از فتح آشور به دست آمده بود و همچينين ايجاد روابط اقتصادي بازرگاني و تجاري كه در سايه صلح با ليديه نصيب آنان شده بود نه تنها به شكوفايي و رونق حكومت مادها از نظر زيربنايي و داخلي كمك نكرد بلكه باعث دور شدن آنان از اهدافي گرديد كه پيوسته نياي بزرگ مادها يعني ديااكو در سر مي پروراند گرديد.
ارمغان ثروت ، براي سران ماد خصوصاً آژدهاك، تن آسايي، توجه به ظاهر تجمل پرستي و اسفناك تر از همه بي توجهي پادشاه به امور سياسي و اجتماعي گرديد و همين امر سبب فزوني ظلم و ستم و تعدي بر مردم گرديد و در نتيجه اين وضعيت مادها مهمترين عامل و نقطه قدرت و اتكاء خود يعني پشتيباني و حمايت توده مردم را از دست دادند. سران ماد نيز از ضعف شاه استفاده كرده با تقسيم قلمرو ماد هر يك اداره قمستي از اين ملك را در دست گرفتند و شاه براي تصميم گيري در امور كشور مسائل مهم را در شوراي بزرگان كه هنجمن ناميده مي شد، مطرح مي نمود تا با نظر آنان درباره آنها چاره جويي شود يكي از ايالات مستقل ، انشان در منطقه خوزستان امروزي بود كه حاكم آن با دختر شاه ماد ازدواج كرد، نتيجه اين ازدواج كوروش بود كه با مشاهده نابساماني حكومت ماد به فكر جلب بزرگان ماد و همچينن مردم ساكن در اين قلمرو و نيز پادشاه بابل افتاد. آژدهاك كه از اين امر بيمناك شد در ابتدا كوروش را به دربار فراخواند اما كوروش سرباز زد در نتيجه منازعه بين سپاه ماد و سپاه كوروش صورت گرفت اما به دليل تسليم فرمانده مادي و اتحاد او با كوروش به سمت هگمتانه شكركشي و با فتح آن به حكومت مادها خاتمه داده شد.
تمدن مادها
همانگونه كه اشاره شد كشور ماد با تلاش فرمانروايان لايقي همچون هوخشتره گسترش وسيع يافت كه اقوام گوناگون را در سينه خود جاي داده بود و شامل بخش هاي وسيعي از آسياي صغير، نواحي آذربايجان، كردستان، همدان، اراك، ري، دامغان، فارس، بلخ، ‌خراسان، قسمتي از خوزستان و تمام مازندران مي شد. از اين قلمرو وسيع بناها، حجاريها و كتيبه هايي به جاي مانده است. همچنين مطالعه كشفيات و حفرياتي نظير گورهايي كه با توجه به مصنوعاتي كه از آنها به دست آمده، چنين دريافت مي شود كه، اين آثار تمدني اختلاطي از تمدنهاي آشوري، سكالي و آسيايي است. كه زماني نيز مادها در صنايع خود از آنها تقليد كرده و با ذوق و سليقه و خلاقيت خود دگرگونيهايي در آنها پديد آورده اند. از نظر معيشتي مادها گله دار و رمه گردان بودند و پدر در خانواده ي ماد داري قدرت تامه بود و چند همسري در بين مردان ماد رواج داشت.
مهمترين ويژگي حكومت ماد اتحاد اقوام مختلفي بود كه تا آن زمان بهم پيوند نخورده بودند و مادها آنان را با پيوندهاي فرهنگي به يكديگر نزديك كردند كه اين ويژگي در عصرهاي بعد نيز همچنان پا برجا ماند. پادشاهان ماد در دوران قدرت خود حكومت مطلقه داشتند و اين سبب ايجاد يكپارچگي و وحدت در سراسر قلمرو مي شد. بطور كلي روي كار آمدن دولت آريايي ماد و گسترش متصرفات آن تا دوردست ترين نقاط و شهرهاي آسياي صغير مردم سامي نژاد آن خطه را ضعيف نموده دولتي ايراني به نام ماد جاي دولت آشور را گرفت. دولتي كه تا مدتهاي مديدي صاحب قدرت و هيبت در دنياي آن زمان به شمار مي رفت و اين امر در تاريخ دنياي كهن از اهميت زيادي برخوردار بود.
دين ( كيش مادها )
با توجه به مدارك موجود و آثار كشف شده پژوهشگران بر اين عقيده اند كه مادها از نظر مذهبي به آيين مزداپرستي گرايش بيشتري داشته اند. وجود چند آتشدان در نزديكي شهر ملاير گواهي بر اين مدعاست. همچنين با توجه به مصنوعات منقوش و ديگر شواهد گمان مي رود كه ظاهرا ماديان تا حدودي تحت تاثير اعتقادات آشوري و بابلي مبني بر پرستش الهه هاي مختلف قرار داشتند. مغ ها آداب مذهبي را اجرا مي كردند و در آثار معماري صخره اي بسياري از نقش برجسته ها به آنان تعلق دارد.
ويژگي اجتماعي مادها
در سرزمين ماد خصوصيات خانوادگي پدرشاهي وجود داشته است. جامعه ماد در آغاز از عشيره هاي پدرشاهي ياويس تشكيل مي شد. كه در دهكده ها ساكن بودند. رياست عشيره معمولا سالمندترين عضو خاندان بوده است. رؤساي خاندانها رفته رفته بصورت اشراف و طبقه حاكم درآمدند. اقوام مادي براي حفاظت از خود به دژها پناه مي بردند و هنگام بروز خطر براي تصميم گيري، شورايي از بزرگان بنام هنجمن تشكيل مي گرديد.
هنر و معماري
پژوهشگران از مادها آثار زيادي بدست نياورده اند اما ميراث هاي فرهنگي آنان را ميتوان در آثار دوره هخامنشي جستجو كرد. چنانكه هخامنشيان در ساختن بناهايي مانند تخت جمشيد از روش هاي مادي استفاده كرده اند. مهمترين اثر معماري كه نشان دهنده توانايي آنان در اين زمينه است، دژ مستحكم هگمتانه يا اكباتان است كه هم محل حكومت پادشاه و هم محل زندگي مردم بوده است. كه البته چنانكه مشهور است آنان نيز اين شيوه معماري را از همسايگان اورارتويي خود فراگرفته اند. از دوره مادها دخمه هايي يافت شده است. كه آرامگاه شاهان و بزرگان مادي است. كه در دل كوهها جاي دارد. آنها براي ساختن بناها از قير طبيعي استفاده مي كردند. باستان شناسان در تپه گيان گورستان سيلك و گنج زيويه آثار فلزي و سفالي كشف كرده اند كه همگي نشانگر ذوق و سليقه و مهارت آنان در زمينه هنر و صنعت است. همچنين هنرنمايي بر مفرغ و آهن، سنگ تراشي، سفال سازي و احتمالا نساجي هم پيشرفت فراواني كرده بود.
خط كتابت مادها
آگاهي ما در زمينه خط و كتابت مادي از اطلاعات درباره فرهنگ آنان نيز كمتر است. ولي با توجه به آثار محدود بدست آمده برخي بر اين عقيده اند كه مادها داراي خط و كتابت بوده اند. كه به ظن قوي از خط اورارتويي گرفته شده بود. و تصور مي شود يكي از انواع خط ميخي بوده باشد. و نمونه هايي نيز از خط هيروگليف از آن دوره به دست آمده است. مسلما آنان در قرن هفتم پيش از ميلاد داراي خط و كتابت بوده اند و گمان مي رود كه اين خط همان است كه امروزه خط باستان پارسي يا خط هخامنشي رديف اول خوانده مي شود. ولي در واقع از لحاظ اصل و منشا مادي است